Vandaag weer richting Sahara daar waar de grote handelskaravanen langs gingen en ook de 1985 Parijs-Dakar rally plaats vond. Maar eerst in Tamegroute nog even een bezoek aan de bibliotheek, waar gelijk als wij parkeren zich al een gids aanbiedt. Hij spreekt zijn talen dus wij gaan met hem mee de Ksar in, eerst langs de Koranschool, een belangrijk Islamitisch studiecentrum wat is gesticht in de 17^e eeuw. Wij mogen niet naar binnen maar kunnen wel heel duidelijk de oefeningen horen. Onder de bogen op de binnenplaats liggen zieken te slapen, zij hopen op genezing, onze gids vergelijkt het een beetje met Lourdes. Mohammed Bou Nasri was de stichter en heeft zijn stempel op Zuid Marokko gedrukt. Zijn werken vormen de basis voor de bibliotheek die wij nu binnen gaan. Er liggen veel oude Arabische geschriften in lange rijen vitrinekasten. Mooie kaligrafie waaronder manuscripten uit de 11^e eeuw, net als ons Middeleeuwse monnikenwerk.

Daarna neemt de gids ons mee naar de Pottenbakkerij. Dit aardewerk is in de westerse wereld een hype maar de arbeidsomstandigheden van het produceren zijn zo primitief dat ik mij afvraag waar de winsten heen gaan. De jongens zitten echt in een hol achter een pottenbakkersdraaischijf, dit doen ze volgens zeggen 3 uur en dan worden ze afgelost. Het bakken gaat in gaten in de wand die met leem worden afgedekt en het malen en mengen van het glazuur gaat met de blote handen en armen die helemaal blauw of groen van de kleurstof zien. Ook zien wij hier hoe zij de mooie geglazuurde dakpannen maken die poorten en bogen bij mooie huizen versieren. Eigenlijk wordt er een vaas zonder bodem gedraaid en die wordt door midden gesneden en dan gebakken en geglazuurd. Tja, de gids neemt ons nog even verder de Ksar in naar het onvermijdelijke verkooppunt, maar wij stoppen hem wat Dirham toe als dank voor de interessante tour en rijden verder.

Nu naar het zand dat is ook werkelijk letterlijk heel veel zand! Wij geraken nu echt aan het einde van de wereld, het landschap wordt meer en meer verlaten de laatste dorpjes worden kleiner en armoediger met in het dorp geen asfalt meer maar grove grindwegen. De wind verplaatst weer zand in alle hoeken en gaten en de temperatuur loopt hoog op. In de schaduw nog 37˚ C maar in de camper loopt het op tot boven de 42˚ C en daar gaan we het laatste stukje, weer in konvooi naar een “camping” bij het dorp Mhamid, de laatste grenspost voor de Sahara.

Hier verdwijnt de wadi Draa onder de grond om honderden kilometers verder bij de Atlantische kust weer tevoorschijn te komen.  Nu het woord camping is lichtelijk overgewaardeerd voor deze overnachtingsplek want water en afvoer van water of afval is er niet. Er is wel een riad (traditionele woning om een binnenplaats) en er zijn wat jonge boompjes geplant. Zet je camper maar ergens neer hier in de Sahara. Het heeft hier al meer dan vijf jaar niet geregend en alles is kurkdroog. Dan is het best knap dat Marcel precies dat ene plekje drijfzand vindt om daar beide voorwielen in te laten verdwijnen. Het blijkt dat één van de slangen lekt, waarmee de jonge boompjes worden bewaterd, en dat zorgt voor een weke plek in het zand.

Gelukkig ben je dan met meerdere campers en komen meteen de scheppen en rijplaten tevoorschijn, zelf hebben wij deze ook mee maar dan blijken onze rijplaatjes toch wel van onvoldoende kaliber te zijn. Maar met de rijplaten van Walter zijn we in geen tijd weer bevrijd uit het zand, niets meer aan doen het is goed zo. De warmte en zandwind zijn erg zwaar te verduren een aantal campers besluiten terug te gaan naar de camping in Zagora maar wij willen morgen mee met de jeeptocht. Gelukkig mogen we op de binnenplaats van de Riad zitten die heel erg gezellig is ingericht, aanmerkelijk koeler en zonder zandwind. Helaas zitten de kleden en kussens vol stof dus Yvonne gaat al snel weg omdat zij het benauwd krijgt. Marcel blijft lekker bankhangen met zijn boek maar moet dat de volgende dag bekopen met allemaal beetjes op zijn rug, waarschijnlijk kattenvlooien.

De nacht koelt enorm af in de woestijn dus we hebben een heerlijke nacht. De volgende ochtend zou Yvonne meegaan met een jeep safari, Marcel die gauw wagenziek is zag zo’n tour van een hele dag niet zitten. Dus Yvonne met twee andere vrouwen achter in de jeep en één man voorin en met nog een tweede volle jeep van onze groep vertrokken we om 9 uur. Helaas sprak onze chauffeur geen woord over de Marokkaanse grens en konden wij alleen bij de stops iets opsteken van de andere chauffeur. Maar wat een sensatie om door de Sahara te rijden, wat een zeer afwisselend landschap, steen, zand, struikjes en ook hier en daar bomen, als er maar water is, ook als is het 10 meter diep verstopt. Op sommige plekken is het zwart omdat het bedekt is met vulkanisch gesteente. Ook zien we veel prachtige bomen met mooie grote vruchten, de Sodomsappel, maar blijf verre van die boom want het sap dat vrijkomt als je een blad of takje afknakt maakt je meteen blind, dus wees gewaarschuwd. Dan is er zomaar in de woestijn een waterput, vanwege de ondergrondse rivieren die je dan wel moet weten op te pikken, de chauffeur schept een paar emmertjes prachtig helder water omhoog om het in een drinkbak (gemaakt van de onvermijdelijke autoband) voor de dieren te gieten, meteen komt er een kleine kudde ezels schuchter dichterbij om te drinken.

Dan stoppen we nog weer op een hoog zandduin met een geweldig uitzicht en al glijdend rijden we naar beneden, die jongens kunnen wel rijden en wonderlijk hoe zij de weg weten te vinden in het niets. Dan zien we allerlei kleine bergen zand dit blijken tumuli te zijn uit de prehistorie, één van de grootste necropolen van de Maghreb, duizenden tumuli. Met de lunch stoppen wij bij een oase, uit de jeep komen de koelboxen met ingrediënten die worden aan de koks in de oase gegeven en zij gaan onze maaltijd bereiden. Wij mogen plaatsnemen op kleden en kussens op de grond in een schaduwhoekje onder de palmbomen, wat een oase! Ondertussen komen de flessen water en de onvermijdelijke thee en we moeten wat geduld hebben maar dan komt er een heerlijke salade, rijst met kaneel, brood en brochettes van heerlijk gekruid kalkoenvlees en als dessert sinaasappelschijven met kaneel en meloen. Na de heerlijke relaxte lunch lopen we, over een boomstam over het watertje waar zowaar kikkertjes in rondspringen, terug naar de jeep. Op de terugweg komen we nog langs een bijzondere plek waar honderden jaren geleden bewoning moet zijn geweest waar nu niets meer van te zien is maar wel is de begraafplaats nog zichtbaar. Voldaan komen wij terug bij de camping en daar blijkt dat Marcel ook een tour door de Sahara heeft gemaakt.

Als de twee jeeps vanochtend zijn weg gereden vraagt Boudewijn mij of ik van plan ben om de hele dag rond de camper te blijven hangen en of ik het leuk vind om samen iets te ondernemen. Hij heeft gisteren een Waalse dame ontmoet die met een Nomade samenwoont. Hij besluit haar te bellen en jawel, nog geen veertig minuten later komt Omar met een knappe Toyota Landcruiser voorrijden. Boudewijn met zijn geblesseerde enkel neemt voorin plaats naast chauffeur Omar en ik kruip met Waalse Noella achterin. Op mijn verzoek rijdt de Nomade niet al te wild anders ben ik genoodzaakt later op de dag zijn wagen uit te lappen. Tijdens de rit krijgen wij in perfect Frans de ene mooie uitleg na de andere te horen en Omar wijst ons de boom-die-blind-maakt en laat het melkachtige sap zien dat bij de minste aanraking uit het blad sijpelt. Vlakbij staat een mooie bloeiende struik maar dat is ook al zo een verraderlijk product van de Schepping, het is de-struik-die-gek-maakt. Ik ga er van uit dat je wat je bent je niet nog een keer kan worden dus wat kan mij gebeuren. Achter ons langs loopt een gezin dromedarissen, pa voorop op enige afstand gevolgd door ma met twee kinderen, in een strakke rechte lijn naar…. Volgens Omar zijn ze op weg naar water, een dromedaris is in staat om water te ruiken op maar liefst 200 km afstand.

Hij toont ons ook twee waterputten die op voor ons willekeurige plaatsen zijn gebouwd. Het blijkt dat de Berbers die putten bouwen zodat er verspreid in de woestijn langs de bekende routes altijd water voorhanden is. Nou ja water, het is dat hij vertelt dat het water is want ik had het niet in die bruine drab als zodanig herkend.

Ik loop een hoge zandduin op om wat overzicht foto’s te maken, maar dat is een riskante aangelegenheid. Gelukkig heb ik vanaf mijn dertiende voldoende ervaring in de besneeuwde Alpen en Karpaten opgebouwd om een gevaarlijk Schneebrett te herkennen. Dat is hier in de Sahara een welkome kennis want een zandduin kan net zo gevaarlijk overhangen als een Schneebrett. Alleen een zandlawine is per definitie vele malen dodelijker dan een sneeuwlawine omdat het fijne zand direct alle met lucht gevulde holtes opvult en je dus binnen een paar minuten zal stikken.

Als ik weer naar benden loop zie ik een dik stuk touw uit het zand steken, als ik er met mijn voet tegenaan tik beweegt het niet maar blijft volkomen stijf. Dat is vreemd?! Als ik beter en onder een andere hoek er naar kijk zie ik dat het de staart van een halfvergaan dromedaris jong is dat hier ondergestoven onder het zand ligt.

Omar vraagt ons of wij het interessant vinden om fossielen te zoeken. Natuurlijk, wat denk je dan. Hij rijdt ons naar een vallei waar je werkelijk bij elke vijfde stap een steen met een fossiel van de voorheen gewezen zeebodem kan oppakken. Ik neem een aantal schoolvoorbeelden mee voor in de camper. Het viel mij al op dat Omar op de meest vreemde momenten de auto een andere kant opstuurde zonder gebruik te maken van een papieren kaart of een navigatiesysteem. Op mijn vraag hoe hij dat flikt zegt hij, onderwijl met zijn vinger tikkend op zijn schedeldak, Nomad-GPS. Die gasten hebben aan een bijzondere boom of struik of een speciaal opgewaaid duin genoeg informatie om te bepalen waar ze rijden, maar ook de stand van de zon wordt permanent in de gaten gehouden. En-passant legt hij nog even het verschil uit tussen Berbers en Nomaden. Een Berber bouwt een min of meer stationaire bolvormige tent en houdt geiten en schapen. Een Nomade heeft een heel ander model tent (lijkt op een oude legertent) met stokken en haringen en gebruikt dromedarissen als lastdier. Dan wordt het tijd voor de terugrit die ons een heel eind voert over de oorspronkelijke route van de Parijs-Dakar rally uit 1985. Boudewijn en ik zijn nog maar net bij de camper gearriveerd als Yvonne en de anderen ook weer terugkomen.

Al een aantal avonden hebben wij prachtige sterrenluchten bekeken. Vannacht worden wij rond half vijf wakker, wij hadden namelijk gelezen dat de Melkweg in de nanacht is te zien. Nu dat blijkt dan ook dus wij met onze hoofden door ons dakluik heen de sterrenhemel bekijken en genieten van onze eerste keer echt duidelijk de Melkweg zien.

Gisteren even met het thuisfront wezen appen, of wij iets mee willen nemen van Tamegroute aardewerk. Op onze terugweg uit de Sahara komen wij er toch weer door dus maken een stop. Toch lastig om te kiezen ik heb de indruk dat de A-keus naar Europa gaat en de B-keus hier te koop is maar goed wij onderhandelen over de prijs en nemen iets mee voor thuis.

Dan rijden wij een route min of meer van Oost naar West boven de Sahara langs, het is hier werkelijk uitgestorven en heel mooi. Ik verwacht eigenlijk ieder moment Savanne dieren te zien zoals olifanten, giraffen en antilopen want het landschap is net de Savanne alleen zitten die dieren aan de zuidkant van de Sahara en hebben wij hier kuddes schapen, geiten, kamelen en ezels.

We zien verschillende Nomaden langs trekken, onderweg komen wij een familie Nomaden tegen die hun hele hebben en houden op de pakezels hebben geladen en verkassen naar een andere plek. Wij verkassen met onze luxe huishouden op 4 wielen naar een stenige zwarte woestijn bij Foum Zguid, waar we nog een spectaculaire zonsondergang hebben.

De ochtend rijden we door de mooie Anti Atlas richting de voet van de Hoge Atlas. Onderweg stoppen wij bij een kleine saffraan coöperatie, Deze wordt geleid door een vrouw en zij geeft met haar broer de uitleg over het saffraan telen. Zus is duidelijk de baas en broer is zeer volgzaam, de demonstratie is dan ook af en toe net een komische act, vooral zus spreekt razendsnel in het Frans en geeft dan aan dat broer het in het Engels moet vertalen, als broer iets wil demonstreren is zus hem al weer voor en druipt broer weer af. Saffraan komt van de saffraan krokus, deze heeft drie oranje-rode meeldraden die met de hand geoogst worden. Op dit moment liggen de velden er dor en droog bij want de bol is nu in rust, in juli en augustus wordt de bloem weer opgekweekt om eind oktober en begin november geoogst te worden. Voor één kilo saffraan zijn 150.000 bloemen nodig. Het is dan ook lang de duurste specerij ter wereld geweest en ooit was één kilo saffraan duurder dan één kilo goud. Deze kleine coöperatie verschaft een familie van ongeveer 60 man werk. Wij krijgen een demonstratie saffraan-thee maken, deze thee blijkt zeer smakelijk en natuurlijk kopen wij allemaal wat saffraan.

Wij hebben weer een mooie overnachtingsplek aan de voet van de Atlas waar de burgemeester samen met zijn kinderen even komt kijken of alles goed gaat en de politie weer even al onze paspoortgegevens wil noteren maar dat is zeer gebruikelijk en Walter en Marita hebben alles al klaar voor ze.