Het overnachten doen wij op zeer diverse plekken na twee dagen volkomen in het wild gestaan te hebben en daarna in Figuig op een parkeerplaats, gaan wij nu naar een camperplaats bij een hotel. Hier kan gebruik gemaakt worden van de douche in een hotelkamer en de was kan voor je gedaan worden maar hou er dan rekening mee dat je een sok bij de één kwijt raakt en een shirt bij de ander. ’s Avonds nuttigen wij met zijn allen een eenvoudige maaltijd in het hotel, pasta met stoofvlees en gesmoorde groente, erg gezellig. De volgende dag is de overnachting op camping Source de Bleue de Meski (Sitecode: 25952), dit lijkt meer op een camping prachtig onder de palmbomen in een oase.

Vroeger was hier een bron maar deze staat helaas al enkele jaren droog. Hier wat meer toerisme en dus meteen allerlei verkopers die op je af komen. Nu wij hebben hier ook onze eerste souvenirs gekocht en wel bij Mohammed die goed bevriend is met Hans en Nancy van Expedition Far East en voor ons nog een heel programma in petto heeft. Allereerst brengen we een bezoek aan de basisschool in het dorp, de school heeft drie groepen: kleuters, middenbouw en bovenbouw daarnaast is er een gemeenschappelijke ruimte waar vrouwen naailes kunnen krijgen, op een elektrische naaimachine maar ook staan er nog drie van die oude Singer trapnaaimachines. Verder vinden hier ook de sociale ontmoetingen plaats. De directeur is trots op zijn school en er moet flink gefotografeerd worden, wij hebben ondertussen wel het gevoel heel ver terug in de tijd te gaan, de schoolbanken waar de kinderen op zitten vind je bij ons alleen nog in het museum. Er zijn computers in de school maar overdekt met dikke stofhoezen want het zand kruipt hier overal. De kamer van de directeur is gelijk het hok van de conciërge lijkt het. De school heeft steun van de overheid maar onze giften zijn hartelijk welkom.

Na deze rondleiding worden wij verwacht in het huis van de ouders van Mohammed, zijn vader Abdullah heet ons van harte welkom en wij nemen plaats in de grote feestzaal in hun huis met langs alle wanden banken met dikke kussens. We krijgen daar een overcomplete maaltijd aangeboden, eerst een heerlijke salade, dan grote Tajine schotels met vlees en groente en daarna nog couscous met vlees en groenten met fruit als dessert. Een zeer gastvrij onthaal vooral als je bedenkt dat zij zelf nog niet mogen eten want het is Ramadan. Na deze maaltijd nemen zij ons mee naar een soort muziekmuseum, een soort uit de hand gelopen verzameling van alles en nog wat, berberkleden op de lemen vloer. In dit huis brengen een aantal mannen traditionele muziek ten gehore waarbij de jongere broer van Mohammed, Abdul een waar talentje is, wat een spirit zit daar in. Natuurlijk kopen wij hun CD. Na een heerlijke avond lopen wij in het donker door de achteraf glopjes zonder verlichting en proberen onze weg te vinden terug naar de camper wat een uitdaging is, blij met de zaklantaarn op de mobieltjes.

 

De volgende ochtend ontwaken wij onder het luide gebalk van ezels. De percussiespeler van  gisterenavond, jonge Abdul, neemt de liefhebbers mee voor een excursie naar het oude Meski boven de vallei van de Ziz rivier. Wij lopen eerst tussen de vele akkertjes door waar heel wat mannen bezig zijn om irrigatiestroompjes op het juiste akkertje te krijgen. Abdul wijst ons op drie 38 meter hoge dadelpalmen die bekend staan als de hoogste palmen in de wijde omtrek maar nu te oud en  gevaarlijk om in te klimmen. Wij beklimmen de steile oevers van de Ziz om vervolgens in de ruïnes van het fort rondgeleid te worden. Hoewel er geen enkel dak meer resteert zijn de honderden kleine ruimtes nog duidelijk herkenbaar, het verblijf van de belangrijkste krijgsheer was duidelijk luxer en groter uitgevoerd dan de overige ruimtes. De moskee is goed bewaard gebleven, diverse zuilen met bogen staan nog overeind en de kleine ruimte van waaruit de imam preekte is vrijwel intact, ook de minaret is nog duidelijk herkenbaar. De 840 bewoners hebben in 1601 de fortificatie definitief verlaten omdat het oversteken van de brede rivier Ziz, om in het dorp te kunnen komen, met het jaar gevaarlijker was geworden. Vanaf de heuvel waar het fort staat heb je prachtig zicht over de vallei met alle akkertjes. Abdul vertelt met weidse gebaren honderduit in een sappige mengeling van Frans, Duits, Engels en een paar woorden  Nederlands. Met zijn aanstekelijke lach weet hij telkens de humoristische draai aan zijn verhaal te geven. Eenmaal uit de ruïnes dalen wij via een kloof af naar een droge rivierbedding vanwaar de grootsheid van deze oude bebouwing goed te zien is. Vlak voor wij weer bij de akkertjes komen zien we nog een wachthuis dat de eeuwen goed heeft doorstaan en geheel in tact is gebleven. Nog een klein stukje over ezelpaadjes tussen de akkertjes door terug naar de campers, we gaan weer verder trekken.

Vandaag onderweg weer even boodschappen doen dus lopen wij over de bazaar van Erfoud waar de kippen en kalkoenen nog leven voordat je hun vlees koopt. Waar het hele beest aan haken hangt, de kruiden in mooie puntbergjes liggen opgestapeld, groente en fruit bij veel kleine stalletjes wordt aangeboden en de ketellapper nog van allerlei potten en pannen te koop aanbiedt. Volledig vol met proviand en water rijden wij daarna weer verder. Wij zijn nu aangekomen in de regio waar de grote Marokkaanse dynastieën zijn ontstaan. In de 11^e eeuw trokken de Almoravieden vanuit de Sahara op en veroverden Marokko van Senegal tot Spanje, het was een rijk ontstaan uit de Berbervolken met duidelijk invloed van de Berbertraditie in een Islamitische samenleving, zij hadden Marrakesh (één van de koningssteden) als hun hoofdstad.  Wij komen nog vele traditionele woonvormen tegen zowel in tenten als oude Ksour.  

 

Vóór de Almoravieden was de dynastie van de Idrissieden aan de macht in Marokko met Fès (een andere Koningsstad) als hun hoofdstad. Na de Almoravieden kwamen de Almohaden aan de macht en kende Marokko een grote bloei en welvaart. De handelsroutes tussen Europa en Afrika liepen via de Sahara en Marokko. Zout en goud waren twee belangrijke handelsproducten die vervoerd werden door karavanen van honderd kamelen of meer. In het gebied waar wij nu rijden hebben vroeger grote rivieren gestroomd, wat we nu nog kunnen zien aan enorme uitgesleten rivierdalen. Dit water was een bron van leven en gaf deze streek de mogelijkheden zich te ontplooien. Wij komen dan ook vele oude resten tegen van oude Ksour en verpauperde palmentuinen daar de rivier nu niet veel water meer te bieden heeft. In de 13^e eeuw vestigden de Alawieten zich hier in Tafilalt, waar wij nu rondrijden.

Wij rijden onder een enorme stadspoort door het stadje Rissani binnen, het voormalige eindpunt van de trans-Sahara karavanen in een oase in de Ziz rivier vallei. In deze stad staat het mausoleum van Moulay Al Sharif, de stichter van de dynastie van de Alawieten. Deze familie kwam aan de macht na het afbrokkelen van de macht van de Almohaden, die ook al uit Spanje waren verdreven en veel problemen hadden met de verovering van kustplaatsen door Spanjaarden en Portugezen. Hierdoor konden de Alowieten in 1650 de macht overnemen in Marokko, dit is nog steeds de heersende dynastie. De familie heeft haar oorsprong in de Tafilalt oase, waarin dus Rissani ligt, hier in het zuidoosten van Marokko. Wij rijden door naar het verzamelpunt want vandaag gaan we overnachten in de gouden zandduinen van Erg Chebbi deze behoren tot de meest opmerkelijke van de Sahara. Om onze plek te vinden rijden wij zo’n 5 km in konvooi over onverharde wegen naar het mooiste plekje dat je kunt bedenken, aan de rand van de zandwoestijn. Spectaculair om hier te overnachten waar je kamelen over de duinen ziet trekken, ook fourwheeldrives proberen de duinen te bedwingen zelfs zand-boarden zien we maar als de avond valt zijn wij daar alleen in die prachtige stilte. 

De volgende ochtend vroeg op omdat wij om 06:15 uur de duinen in lopen om een hoog duin te beklimmen voor hopelijk een mooie zonsopkomst, helaas door het vele zand dat nog steeds in de lucht hangt zijn er geen mooie warme kleuren. Als de zon hoger komt gaan we terug, dat betekent op je kont zitten en het duin af glijden. Het is vandaag eerste Paasdag en her en der komen de paaseitjes tevoorschijn. ’s Middags komt Ibrahim met twee jongens en een groep kamelen naar onze campers voor onze kamelentocht. Het is voor ons de eerste keer en ik krijg het advies alles lekker laten ontspannen en achterover leunen bij het afdalen. Na een beetje onwennige start geniet ik van het gewiebel maar om dit nu weken achtereen te doen zoals de karavaantochten waar deze streek vroeger welvarend van is geworden, nou nee. Marcel denkt de kameel meer als een paard te moeten berijden en moet dat de volgende dag met wat spierpijn in de bovenbenen bekopen. Lekker deinend op de rug van de kameel gaan we verschillende heuvels op en af om na twee uurtjes toch wel wat gebroken weer terug te komen. 

Tijdens de ochtend briefing kwamen er een paar nieuwsgierige kamelen tussen onze campers doorlopen. Terug weer in konvooi naar de verharde weg en eerst maar weer even tanken en water inslaan dus wij naar een groot Shell benzine station en mogen daar bij de autowasplaats met een gietertje onze campers vullen maar helaas na twee campers was het waterbassin leeg en kon er niet meer getapt worden (na twee dagen hoorden wij dat het bassin nog steeds leeg bleek te zijn). Dan maar bij het cafeetje waar we koffiedrinken nog maar om een paar gieters water vragen, je moet vindingrijk blijven. Wij komen nu in een meer ontwikkeld en dus meer toeristisch gebied in Marokko wat we merkbaar is door de opdringerige verkopers van allerlei souvenirs maar vooral aan het bedelen door vooral vrouwen en jonge jongetjes en dat op een heel erg opdringerige manier, ze gooien zich bijna voor je camper om je tot stoppen te bewegen. Gelukkig lopen er ook heel lief,  verlegen zwaaiende mensen en enthousiaste kleine kindjes. Onderweg zien we de resten van zoutmeren waar Marokko in het verleden haar rijkdom mee verwierf en we rijden door een enorm uitgestrekte vlakte naar het verzamelpunt voor vandaag. Hier maken wij even een warme maaltijd en  Marcel draait, om even wat schaduw te maken, de luifel een stukje uit. Lief maar met een vervelend resultaat want een stofwolk en windvlaag in een bladstille woestijn tilde de luifel op en het scharnier knapte. Zoals onze Damien, met zijn zweefvliegachtergrond zei “Tja …. thermiek, als het oppervlakte hetzelfde is en gelijkmatig opwarmt dan kan die ene camper het verschil maken om de lucht lokaal te doen opstijgen.” Nog met ijzerdraad en duct tape geprobeerd te herstellen maar nee stuk is stuk. Als iedereen is gearriveerd blijkt er één camper nog met pech bij het Shellstation van vanochtend te staan dat is even een tegenvaller, Walter en Marita zijn van alles aan het regelen om ze te helpen. 

Wij rijden weer zo’n 6 km door een steenwoestijn om een nachtelijke plek aan de voet van een rotsformatie te bereiken. Wat een stilte en rust hier toch nog gesignaleerd door één mannetje die met een voorraadje handel op ons afkomt maar niet opdringerig is. Wel het advies om vanavond als de schemer invalt al onze gordijnen te sluiten en geen licht naar buiten te laten komen omdat dat van verre te zien is en dat meer mensen op ons af laat komen. Wij twee zitten ’s avonds nog lang buiten omdat het een overweldigende sterrenhemel is daar er geen enkel omgevingslicht is en het ook best een zachte avond is. Wat genieten we! 

Volgende ochtend weer in konvooi terug naar de verharde weg en omdat we in een uithoek van Marokko zijn weer een stukje dezelfde weg teruggereden. Weer langs de wadi (droge rivierbedding die in het regenseizoen volloopt) van de Ziz en dan de afslag naar de wadi van de Draa en hebben wij mooie uitzichtpunten op de groene valleien met hun palmbomen en akkertjes graan en allerlei ander landbouwgewassen wel in heel kleine kaveltjes met een uitgebreid irrigatiesysteem. Onderweg stoppen we om een ondergronds irrigatiesysteem te bekijken. Dit is een tunnelsysteem dat grondwater uit de bergen naar lagergelegen gebieden transporteert, bovengronds zie je allemaal bergjes waar een put naar het ondergronds kanaal zich bevindt. Nu is er totaal geen water meer en kunnen wij door deze ondergrondse kanaaltjes lopen. Wat een arbeid is hier in het verleden verricht om de akkertjes van water te voorzien, wij moeten in Nederland het water buiten houden maar hier willen ze het graag binnenhalen. 

Wij rijden door en geraken van de Midden Atlas nu dieper in het Atlasgebergte en onze overnachting is vandaag op een parkeerplaats bij de Gorges de Todhra. Een spectaculaire kloof van de wadi Todhra, waar bergbeklimmers graag een poging wagen. Onderweg nog een prachtig uitzicht op een palmentuin. 

De volgende dag staat een ritje heen en terug door deze kloof op het programma, wij besluiten dit op de fiets te doen en dat is een goede beslissing, de heenweg is zo’n 600 m. klimmen naar het stuwmeer maar wat hoor en zie je veel op het fietsje, als je een schaap hoort mekkeren ga je op zoek naar de kudde, als je een vogel hoort stap je even af, er zijn hier trouwens heel weinig vogels wij zien totaal geen roofvogels in deze bergen, wel af en toe duiven en zwaluwen maar verder weinig. Op de gekste plekken lopen herders met geiten en schapen. In de bergen zijn grotwoningen waar je ziet dat er bewoning is door kleding die er hangt en rookaanslag van de houtvuurtjes. We zien moeder en dochter kleding wassen in een poeltje water, volgepakte ezeltjes lopen langs. Heerlijk even zo’n fietstochtje en vanmiddag rijden we weer eens naar een camping “De Le Soleil”( Sitecode: 19555) zodat we de nodige huishoudelijke beslommeringen kunnen doen.